Caspar van Wittel blog

In eerdere blogs vertelde ik al over de jonge (architecten)jaren van Luigi in Rome maar toen mij vanmiddag werd gevraagd welke werken van Luigi hier in de stad te zien zijn, realiseerde ik me dat ik het daar nog niet echt (veel) over heb gehad. Wel over de concoursen waar hij aan meedeed (https://casparvanwittel.blog/2021/03/08/luigis-jonge-architectenjaren/) maar niet over werken die hier daadwerkelijk te zien zijn.

Zoals eerder verteld begon onze vriend Luigi Vanvitelli vanaf 1724 te werken voor de bouwfabriek van de Sint-Pieter. Hij begon als kopiist van mozaïeken en twee jaar later begon hij hier zijn architectonische loopbaan. Eerst als assistent van de assistent van de toenmalige hoofdarchitect Antonio Valeri. Na het overlijden van Valeri in 1736 werd deze opgevolgd door zijn tweede man Filippo Barigioni en vervolgens werd na Barigioni’s overlijden in 1753 Luigi uiteindelijk architetto soprastante. Als tweede assistent kreeg Luigi veelal opdrachten buiten Rome: in Ancona (https://casparvanwittel.blog/2021/05/12/luigis-jonge-jaren-vervolg/) en in de regio’s Umbrië en de Marche. Vanaf 1730 was hij verantwoordelijk voor het district Frascati en hield hij zich bezig met verschillende waterwerken daar.

Maar wat heeft hij dan gedaan in Rome?

Tussen 1746 en 1750 verruimde hij voor de Augustijner orde de Sant’Agostino kerk met twee zijbeuken en bouwde voor hen een nieuw klooster met kloosterhof en de naastgelegen leeszaal (afgerond in 1765) waar de Biblioteca Angelica is gevestigd. (Voor dezelfde Augustijner orde ontwierp hij ook kerken buiten Rome overigens.)

Niet iedereen kent de kerk en bibliotheek maar wat wel een zeer bekende Romeinse bezienswaardigheid is, is de koepel van de Sint-Pieter. Al snel na de bouw, in de tijd van Bernini (architect van de Sint-Pieter vanaf 1629) werden er al scheuren en barsten waargenomen in de koepel. Bij het begin van het pontificaat van Benedictus XIV echter, ontstonden er nieuwe beschadigingen.

Paus Benedictus XIV (Prospero Lambertini) was paus van 1740 tot 1758. Een intellectueel en theoloog maar schijnbaar ook zeer diplomatiek (hij kon behoorlijk goed omgaan met de ingewikkelde politieke relaties en intriges in zijn tijd zoals de rivaliteit tussen de twee belangrijkste Europese vorstenhuizen, de Bourbons en de Habsburgers).

Goed, de koepel dus. Al bij zijn aanstelling als tweede architect van de Sint-Pieter in 1736 had Luigi gewezen op nieuwe beschadigingen aan de koepel en het gerucht dat deze dreigde in te storten was er ook altijd al geweest maar rond 1741 verspreidde dit gerucht zich met nog meer nadruk door Rome. Paus Benedictus XIV, daadvaardig als hij was, besloot een einde te maken aan alle geruchten en actie te ondernemen. Hij vond dat, om tot een wetenschappelijk verantwoorde oplossing te komen, deze ondersteund moest worden door zoveel mogelijk mensen. Hij liet de Paduaanse geleerde (èn wiskundige & ingenieur) Giovanni Poleni naar Rome komen en liet hem alle relevante gegevens opnemen en noteren. Vervolgens vond in september 1742 een uitgebreide bezichtiging van de koepel plaats waarvoor een speciale commissie was samengesteld met deskundigen op allerlei gebieden. Van Poleni tot de wiskundige Conte Crispi en aangevuld met de architecten van de bouwfabriek, waaronder natuurlijk Luigi. Dit werd gevolgd door een onderzoek naar de pijlers van de koepel, waar een tweede commissie voor werd samengesteld. In die commissie zaten veel architecten die in Rome werkten zoals Ferdinando Fuga, Nicola Salvi, Giuseppe Sardi, Nicola Giobbe en wederom Luigi. Het hele proces werd afgesloten met een congres in januari 1743 waar alle belangrijke wiskundigen, architecten en andere kenners bij elkaar kwamen om het probleem te bespreken.

En je kunt wel raden wat er toen gebeurde, de deelnemers bleken het onderling hartgrondig met elkaar oneens. Onduidelijkheid alom, de discussie ging maar door, totdat er in februari 1743 een nieuwe bezichtiging van de koepel plaatsvond. Maar in de tussentijd had een aantal heethoofdige experts de publiciteit gezocht om hun standpunt te verkondigen, waardoor er een enorme controverse ontstond. Luigi en zijn medestanders geloofden dat reparaties aan de koepel noodzakelijk waren maar recht tegenover hen stond de ‘Toscaanse partij’ met mensen afkomstig uit Florence en Toscane. Aan het hoofd hiervan stond Giovanni Gaetano Bottari, secretaris en bibliothecaris van de machtige kardinaal Nero Corsini, neef van Clemens XII (zie ook https://casparvanwittel.blog/2021/07/20/corsinis-en-caffeaus/). Deze Bottari was een fel tegenstander van Luigi, hij was er geheel en al van overtuigd dat het niet mogelijk was dat het werk van de ‘grote meester’ Michelangelo de tijd niet zou kunnen weerstaan, laat staan dat Michelangelo überhaupt fouten zou kunnen hebben gemaakt. (Wat de heren aan de andere zijde ook niet beweerd hadden overigens.) Zoals dat ging in die tijd ging het er behoorlijk fel aan toe en beide kampen voerden niet alleen openlijk campagne voor hun eigen overtuigingen, ze probeerden elkaar ook in diskrediet te brengen. Uiteindelijk besloot de paus het finale oordeel over te laten aan Giovanni Poleni. Deze concludeerde dat er geen direct gevaar bestond voor instorting van de koepel maar dat het wel raadzaam was maatregelen te nemen. Hij adviseerde de paus om de koepel met ijzeren ringen te laten versterken. En drie keer raden wie dat werk heeft uitgevoerd. Onze vriend Luigi natuurlijk. Hij bracht de ringen in de jaren 1743-1744 aan op aanwijzingen van Poleni maar naar eigen methode. Er werden vijf grote smeedijzeren banden (denk aan enorme fietsvelgen) gebruikt, die een voor een in de koepel werden gestoken. Op deze manier werd de koepel versterkt zonder invasieve ingrepen. Uiteindelijk werd in 1748 nog een zesde band geplaats nadat Luigi had vastgesteld dat een van de twee randen die bij de bouw van de koepel werden gebruikt, was verbrijzeld. Poleni controleerde daarna de weerstand van het marmer en beton tegen temperatuurschommelingen en kwam met een positieve uitslag waardoor de koepel tot op de dag van vandaag zijn oorspronkelijke vorm kon behouden.

De samenwerking tussen Poleni en Vanvitelli is vermoedelijk goed geweest want de geleerde en de architect publiceerden in 1748 op last van Benedictus XIV een gezamenlijke verantwoording van de door hun gebruikte methode (onder de titel Memorie istoriche della gran cupola del tempio vaticano e de’ danni di essa, e de’ ristoramenti loro). Hierin werden de teksten van Poleni en de illustraties van Vanvitelli op gelijk niveau naast elkaar gepresenteerd om zo als bewijslast voor hun werk aan de koepel te kunnen dienen. Misschien leuk om dit te bedenken de volgende keer dat we de prachtige koepel zien 😉

Niet alleen kom ik er net achter dat het verhaal over Resta mijn honderste blog was (joechei!), kom ik daarnet dus net ook nog een heel leuk feit tegen. Reden genoeg voor een nagekomen bericht…

In 2012 was ik naar de grote Leonardo da Vinci-tentoonstelling in de National Gallery in Londen. Die dag staat nog steeds in mijn geheugen gegrift, niet alleen vanwege de prachtige tentoonstelling en de mooie werken van Da Vinci, maar ook omdat daar en die dag mijn Vanvitelli-Van Wittel-carrière begonnen is.

In de museumwinkel heb ik toen een etui gekocht met een afbeelding van de “Burlington House Cartoon”, een ontwerptekening voor het schilderij van de Maagd Maria met het kind en Sint Anna. Die etui heb ik altijd bij me omdat daar mijn pennen etc. in zitten en ligt dus nu ook op mijn bureau naast me.

Het ontwerp is een eerste versie en is niet het uiteindelijke ontwerp voor het schilderij geworden. Waar in de “Burlington House Cartoon” nog een kleine Johannes de Doper stond, is deze in het schilderij vervangen door een lammetje. Het schilderij was ook te zien op de tentoonstelling en is onderdeel van de collectie van het Louvre.

Maar wat schetst nu mijn verbazing? In het stuk over Sebastiano Resta waar ik nu in bezig ben, lees ik dus dat er nog een ander ontwerp was voor dit schilderij. Waarschijnlijk een latere versie want deze tekening komt sterk overeen het uiteindelijke schilderij. Maar nu komt het: deze had Resta in zijn bezit! Het ontwerp is door allerlei handen gegaan en via via halverwege de achttiende eeuw in het bezit gekomen van ene prins Nikolas Esterházy. Daarom stond dit ontwerp bekend als het “Resta-Esterházy-carton”. Vervolgens is het echter helaas tijdens de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan en nooit meer terecht gekomen.

Alhoewel ik er een flinke deuk in heb geslagen inmiddels, ben ik me nog steeds door mijn stapel aan opgeslagen artikelen aan het werken. Deze gaan over allerlei zaken die iets te maken hebben met Caspar of Luigi of omstandigheden waar ze mee te maken hadden. Zo las ik bijvoorbeeld vandaag over hofceremonieel in het koninkrijk Napels in de tijd dat Luigi voor het hof werkte maar ook twee stukken over artiesten die in dezelfde tijd in Napels te vinden waren als Luigi. En soms kom ik iets tegen dat me een onverwachte kijk geeft op dingen die me al bekend waren. Dat is dan extra leuk.

Vanochtend was ik bezig in een artikel over Etienne Giraud, een architect, tekenaar en graveur die in het midden van de 18^e eeuw in Napels te vinden was. Over de brave man is praktisch niets bekend behalve dat hij een set van prachtige vedute van Napels heeft nagelaten.

• 

• 

In het artikel stond een aantal afbeeldingen waaronder een gravure van het binnenste deel van de Napolitaanse crypte die ook wel (ik begreep onterecht) de Posillipo-grot werd genoemd. In de grot was een kapel gebouwd, gewijd aan de maagd Maria.

Ik had nog niet eerder een afbeelding gezien van de binnenkant maar de ets trok direct mijn aandacht omdat de toegang tot de grot meermaals is afgebeeld door Van Wittel en ik me altijd afvroeg waar nu toch die ingang naar toe leidde.

Naar de Napolitaanse crypte dus. Deze Crypta Neapolitana is eigenlijk een tunnel uit de Romeinse tijd die in een rechte lijn door de Posillipo-berg liep, van oost naar west. Aan de oostkant ligt het oude stadscentrum van Napels, aan de westkant liggen de Campi Flegrei, de thermen en de weg naar Pozzuoli. De Romeinen hadden de tunnel aangelegd om hun troepen snel tussen Napels en Pozzuoli te kunnen verplaatsen. Anders hadden ze over de berg moeten reizen en dat kostte natuurlijk veel meer tijd. Er zijn door de Romeinen in dit gebied meerdere tunnels gegraven maar dit is de enige die nog lange tijd in gebruik is geweest als openbare weg (tot aan het begin van de 20^e eeuw). De tunnel was zo’n 700 meter lang en 4-5 meter breed. Bijzonder was dat je in de tunnel altijd licht kon zien letterlijk aan het einde van de tunnel omdat de doorgang heel hoog was, tussen de 5 en 20 meter.

• 

• 

Aan de oostkant stond een Romeins grafmonument, volgens de traditie was dit het graf van de Romeinse dichter Vergilius. Dit monument heeft Van Wittel ook afgebeeld maar stond eind 19e eeuw nog steeds zo bekend, zie onderstaande afbeelding uit 1897.

Met al die artikelen over villa’s die ik nu aan het lezen ben, kom je echt van alles tegen. Gisteren las ik een stuk over de tuinen van Palazzo Corsini alla Lungara. Hier ben ik al meerdere malen geweest, voor het museum (nu onderdeel van de Gallerie Nazionali Barberini Corsini) maar ook voor de bibliotheek van de Accademia Nazionale dei Lincei e Corsiniana in welke collectie het manuscript van Cornelis Meijer te vinden is met op het titelblad de verwijzing van Van Wittel. (Voor meer info hierover, zie ook mijn eerdere blogs over het museum, de bibliotheek en Cornelis Meijer. Deze zijn allemaal zo’n beetje uit de zomer van 2018 maar zijn te veel linkjes om hier te plaatsen.)

De familie Corsini was een bijzonder rijke familie, afkomstig uit Florence. Eind 17^e eeuw bezaten zij in Rome een redelijk bescheiden palazzo op de Piazza Fiammetta maar ze wilden natuurlijk graag hun status wat ophogen dus werd er uitgekeken naar betere mogelijkheden. Kardinaal Lorenzo Corsini huurde vanaf 1714 het Palazzo Pamphilj op Piazza Navona (ja inderdaad, het paleis links op Van Wittels schilderij van Piazza Navona met het familiewapen boven de ingang). Op 12 juli 1730 werd de kardinaal verkozen tot paus en hij nam de naam Clemens XII aan. Hij benoemde, zoals dat in die tijd natuurlijk ging, vervolgens direct zijn neef Neri Maria Corsini tot kardinaal. Deze bleef tot en met 1734 in Palazzo Pamphilj wonen maar dit werd een onhoudbare situatie omdat de nieuwe kardinaal Corsini inmiddels een enorme boekenverzameling had aangelegd en simpelweg het gewicht van zijn enorme collectie ervoor zorgde dat hij moest uitkijken naar andere huisvesting. Het oude familiepaleis kon niet worden uitgebreid dus ze moesten op zoek naar een ander onderkomen. De zoektocht stond onder leiding van monsignore Giovanni Gaetano Bottari, sinds 1717 in dienst van de Corsini’s. Deze zeer erudiete man had o.a. de zorg voor de boekencollectie (dat zou ons normaliter natuurlijk al voor hem hebben ingenomen, ware het niet dat hij in latere jaren een fel tegenstander zou worden van onze vriend Luigi Vanvitelli).

De intentie van de paus en zijn neef was natuurlijk om een residentie te vinden die ze konden uitbouwen tot het soort dat de koningshuizen van Europa hadden laten bouwen, een soort van klein Versailles zeg maar. Dat vonden ze in Palazzo Riario di via della Lungara, gebouwd aan het begin van de 15^e eeuw door kardinaal Raffaele Riario Sansoni (ook wel bekend als het paleis waar Cristina van Zweden tot haar dood woonde). Bij het paleis hoorde een tuin, een bosco en een huis op de Gianicolo-heuvel. Toentertijd lag het paleis net buiten de stad maar was makkelijk bereikbaar. Daarnaast was het dus voorzien van een uitgebreid grondgebied en dit grensde aan de andere kant van de heuvel ook nog eens bijna aan een huis dat de Corsini’s al sinds de tweede helft van de 17^e eeuw in bezit hadden, het Casino dei Quattro Venti bij de Porta San Pancrazio. Zoals je begrijpt zagen de Corsini’s dat wel zitten, al kwam daar wel wat geld aan te pas natuurlijk. Het paleis met alles erop en eraan werd door kardinaal Neri Corsini en prins Bartolomeo Corsini (een andere neef van de paus) in juli 1736 aangekocht voor de lieve som van 70.000 scudi.

De architect Ferdinando Fuga (ook uit Toscane afkomstig en zeker ook geen vriend van Luigi) werd aangetrokken om de verbouwingen van het paleis op zich te nemen. De bedoeling was om dit op te splitsen in twee residentiele onderdelen: een voor de kardinaal en een voor de prins. Verder werd natuurlijk de tuin flink onder handen genomen, zodat het interne paleis verder naar buiten kon worden doorgetrokken. Er werd een cour d’honneur aangelegd (à la Versailles), gevolgd door twee rechthoekige giardini segreti met daarin parterres de broderie, fonteinen en doolhoven (het zegt wel wat dat ook wij veel Franse termen hebben voor onderdelen van formele tuinen 😉 ) Vervolgens was er een soort van groene zuilengalerij waar net als in de oudheid academici bijeen konden komen. Kortom en dus, een enorm imposant tuingebeuren. Uiteindelijk werd het niet helemaal waar de Corsini’s op gehoopt hadden, deels door de ligging van het terrein en de meer Italiaanse stijl van de architect maar ook deels door de niet onuitputtelijke zakken van de heren die meerdere projecten tegelijkertijd lieten uitvoeren.

• 

En na deze lange introductie komt dan nu pas het onderdeel waarover ik wilde vertellen. Wat ik namelijk las in het artikel is dat in de 18^e eeuw naast de inmiddels overal toegepaste volières, stallen, openluchttheatertjes, etc. een nieuw element werd toegevoegd in tuinen: een ruimte om koffie te drinken. Deze werden caffeaus genoemd, naar de Duitse term Kaffeehaus of het Engelse coffee-house. In de tuin stond dan een klein paviljoentje “voor rust en verfrissing”.

De opvolger van Clemens XII, paus Benedetto XIV gaf Fuga (nadat hij een soort van klaar was met de verbouwingen van Palazzo Corsini en de tuinen daar) de opdracht een dergelijk paviljoen te bouwen in de tuinen van het Quirinaal. Het gebouwtje bestond uit meerdere kamers want naast de Engelse kamer, wilde de paus ook graag in een andere ruimte “zelfs in de winter genieten van de voorziening van groenten”. De inrichting was in rococostijl in groene en blauwe tinten met gestucte decoratie in wit en goud waar de porselein-collectie van de paus was uitgestald. Er waren muurschilderingen van o.a. Pompeo Batoni en in een van de ruimtes hingen vedute van Giovanni Paolo Panini. De buitenkant was in Franse stijl, meer klassiek, een beetje zoals de Villa Farnesina in het klein. In 1743 was de constructie klaar en op 3 november 1744 ontving paus Benedetto XIV een belangrijke bezoeker, Karel (III) van Bourbon (zie afbeelding hieronder).

En dat is waarom mijn oog hierop viel want deze Karel zou na een aantal bezoeken aan Rome twee van haar belangrijkste architecten meenemen naar zijn nieuwe koninkrijk Napels, Ferdinando Fuga en… Luigi Vanvitelli natuurlijk!

Momenteel zijn we een paar dagen gekluisterd aan onze eigen bibliotheek van het Nederlands Instituut hier in Rome. Zeker geen straf want het is een fijne werkplek. De meeste naslagwerken zijn hier te vinden, we kijken uit op de prachtige tuin en horen door de open ramen de fonteinen van de tuin heerlijk klateren in de zomerzon.

Ik gebruik de tijd om mijn berg aan opgeslagen artikelen door te werken waar ik de afgelopen anderhalf jaar niet aan toe ben gekomen. Dit levert een gevarieerde werkdag op, want ik lees veel verschillende stukken. Van hydraulica (Cornelis Meyer) tot aan opdrachten van kardinaal Girolamo II Colonna (zoon van de ons welbekende Filippo II Colonna).

Zo las ik ook een artikel over de Villa del Pigneto, oftewel de Villa Sacchetti. Een adellijk buitenverblijf, ontworpen en gebouwd voor de markiezen Sachetti. En die kennen we natuurlijk want van 1682 tot en met 1688 werkte Van Wittel voor de markies Sachetti en woonde hij waarschijnlijk ook in de woning van de markies in de stad (Palazzo Sachetti aan de Via Giulia).

Het buitenverblijf, ook wel het “Casino Sacchetti” genoemd, was gebouwd langs een helling van een heuvel in de Aurelia-vallei vlak dichtbij de Vaticaanse tuinen. Het bevond zich naast een dicht dennenbos waardoor het de naam Pigneto (later Pineto) kreeg en het nu bekend staat als de Pineta Sacchetti. Ik zeg bekend staat, maar helaas is er weinig meer over van de oorspronkelijke villa. Die werd ontworpen door Pietro da Cortona, een van de belangrijkste schilders van de Romeinse barokperiode. De villa was een van zijn weinige architecturale werken en het ontwerp ervan werd gezien als vooruitstrevend en een voorloper in zijn eigen tijd. Helaas was het aan het einde van de zeventiende eeuw al een ruïne maar er zijn afbeeldingen van waardoor we weten hoe het er toen uit moet hebben gezien.

De villa was bereikbaar via een weg in de vallei en werd gebouwd op verschillende ‘verdiepingen’ langs de helling van de heuvel omhoog. De eerste verdieping bestond uit een grote fontein, verfraaid met natuurlijke rotsen. Een soort van grotto met een fontein dus. Op de tweede verdieping was ook een fontein maar dan in geometrische vorm en met figuren van tritons (een soort van mythologische figuren, half man-half vis), daarboven waren monumentale zijtrappen gebouwd met bas-reliëfs met centraal op dat niveau een nymphaeum (een monument gewijd aan de nimfen en dan veelal specifiek aan de bronnimfen dus met een waterbron). De trappen vanaf hier leidden op hun beurt weer naar de villa zelf op het hoogste niveau. Hier begon pas het feitelijke gebouw dat ook weer bestond uit meerdere etages met een centraal deel en twee vleugels. In het centrale deel was een grote nis (denk aan de Cortile del Belvedere en Cortile della Pigna in het Vaticaan) die correspondeerde met de salon binnenin de villa.

Van Wittel heeft dus zeker een jaar of zes voor de markies Sacchetti gewerkt en hij heeft de villa ook afgebeeld (de afbeelding bovenaan dit stuk). Dit is echter waarschijnlijk niet gemaakt naar de op dat moment daadwerkelijke villa. In zijn afbeelding uit 1699 noemt Specchi het gebouw namelijk “oggi in parte diruto” (vandaag de dag deels geruïneerd). Vasi heeft in het commentaar bij zijn afbeelding van de villa uit 1760 genoteerd dat “in oggi, perché lasciato in abbandono, va a rovinare” (vandaag de dag, omdat het verlaten is achtergelaten, gaat het ten gronde). We kunnen er dus wel van uitgaan dat de villa in Caspars tijd behoorlijk vervallen moet zijn geweest. Waarschijnlijk is de villa verlaten vanwege de slechte lucht, maar dit is niet helemaal duidelijk. Ook weten we niet precies in welk jaar Caspar zijn schilderij gemaakt heeft, misschien heeft hij wel gebruik gemaakt van de prent van Specchi om zijn werk te maken. Er zijn echter wel wat verschillen tussen de twee. Zo te zien ontbreken in het schilderij bijvoorbeeld de twee zijtrappen op het niveau van het nyphaeum (boven het niveau van de tritons-fontein). Wat dan wel weer te zien is in Caspars werk (aan de linkerkant) is een grote urn op een voetstuk. Dit is het ‘mausoleum’ van de ezel Grillo. Het verhaal gaat dat de heren Sacchetti een ezel hadden die ze in Rome vollaadden met gesloten manden met voorraad en dat de ezel zó slim was dat hij vervolgens uit zichzelf naar de villa liep. Een andere bron gaat nog verder en zegt “… dat wil zeggen, dat de ezel uit Pigneto alleen ging om boodschappen te doen in de stad, langs de winkels van de verschillende leveranciers ging en vervolgens met trappen de manden verdedigde, die hij van hier naar daar droeg… ”. Uit dankbaarheid voor zijn diensten richtten de heren Sacchetti na de dood van de ezel dit monument op. Het gaf natuurlijk ook een goed richtpunt qua perspectief zo aan het einde van de laan die toegang gaf tot de villa dus hoeveel hier echt van waar is, weet je maar nooit. En de tweede versie van het verhaal schijnt ook uit bronnen binnen de familie Sacchetti zelf te komen. Maar een goed verhaal is altijd leuk en daarmee hebben we ook weer een leuke anekdote erbij over een fijn schilderij van Caspar!

Eerder had ik beloofd een keer te schrijven over de Villa Medici. Er zijn vijf versies bekend van de Veduta panoramica di Roma da Villa Medici van Van Wittel, waarvan er vier vergezeld gaan van een pendant met een gezicht op de Trinità dei Monti gezien vanaf de weg die voor de Villa Medici langsloopt. De ontwerptekening is ook bewaard gebleven en is te vinden in de collectie van Museo di San Martino in Napels.

• 

• 

De vroegst gedateerde versie van de vijf heeft ook de genoemde pendant en bevindt zich in de Colonna-collectie. Deze twee schilderijen zijn uit 1681, dat weten we omdat ze toen werden aangekocht door de familie Colonna en dit terug te vinden is in hun administratie. Op een lijst van aangekochte schilderijen (“Nota dei quadri compri”) staat dat de Colonna’s voor deze “dui prospettive di monsu gasparo del occhiali” 30 scudi betaalden. Ter vergelijking: iets verder naar onder op de lijst staan “due paesi di monsù orizonte” oftewel Jan Frans van Bloemen, een goede vriend van Caspar, waar 20 scudi voor werd betaald. (Het is niet echt goed te zeggen wat de waarde is geweest van 1 scudo, maar ik heb gelezen dat je moet denken aan een jaarlijks arbeidersinkomen in die tijd tussen de 10 en 15 scudi.)

Naast de Colonna’s was ook Livio Odescalchi een voorname opdrachtgever van Caspar in die vroege jaren in Rome. En ook hij bezat een set van twee schilderijen, deze zijn van twee jaar later (1683). Deze vedute zijn in 1895 gedoneerd aan wat nu de Gallerie Nazionali Barberini Corsini heet en hangen sinds een jaar of twee weer op zaal in Palazzo Barberini:

https://casparvanwittel.blog/2019/07/18/van-wittels-in-de-barberini/

Ik zal niet een heel verhaal houden over de villa zelf, dat kan iedereen opzoeken op internet maar ik wil wel één leuke anekdote vertellen. Net te zien op Van Wittels schilderij in de verte voor de villa zie je een fontein. Deze staat er nog steeds maar hier hangt een soort van urban legend aan vast over Christina van Zweden. Deze voormalige koningin woonde nadat ze afstand had gedaan van de Zweedse troon in Rome, waar ze groots werd onthaald omdat ze was bekeerd tot het katholicisme. Ze was een behoorlijk pittige tante, intelligent en geïnteresseerd in wetenschap maar ook schijnbaar nogal wispelturig. Nu gaat het verhaal dat zij op een dag had afgesproken met een goede vriend van haar, kardinaal Decio Azzolini (precies hoe goed bevriend ze waren is niet helemaal duidelijk maar het woord ‘affaire’ is vaak niet ver weg). De kardinaal kwam niet opdagen op de afspraak en de temperamentvolle ex-koningin werd zo boos dat ze direct naar Castel Sant’Angelo toog om daar een van de kanonnen af te (laten) schieten richting de Villa Medici. De kanonskogel raakte de deur, waar nog steeds een deuk in te zien is, maar was verder niet erg aangetast en werd als ornament midden op de fontein geplaatst. Niets van waar natuurlijk want die afstand haal je nooit met een kanonskogel, maar het is een leuk verhaal. (Overigens betaalde Christina haar bibliothecaris 15 scudi per maand las ik net in een boek over de economische kanten van het schildersvak in de 17^e eeuw in Italie.)

• 

• 

Terug naar onze vriend Caspar. Naast de vijf vedute van de buitenzijde van de villa, maakte hij ook een enkel gezicht vanuit de tuinen op de gevel van de villa. De beelden die hierop zijn afgebeeld werden door de Medici’s terug meegenomen naar Florence dus die zijn hier niet meer. Zo zie je aan weerszijden van de trap naar de loggia twee leeuwenbeelden staan, deze staan nu in de Loggia dei Lanzi (ook aan weerszijden van de trap de loggia in).

Ook dit schilderij zelf is in Florence, in de collectie van Palazzo Pitti. Het is gesigneerd en gedateerd (1685). Alle hier genoemde schilderijen zijn dus uit Caspars jongere jaren in Rome. Soms zie je dat ook wel aan de figuurtjes, die zijn duidelijk niet altijd allemaal in perspectief. Maar wat geeft het, de schilderijen blijven leuk om naar te kijken natuurlijk!

Afgelopen maandag ben ik aangekomen in Rome (ongelooflijk dat het weer kan!) om weer een tijdje onderzoek te doen naar ‘mijn vriend’ Caspar. De eerste paar dagen waren erg druk omdat de parochiale archieven nog maar twee dagen open waren en ik nog steeds op zoek ben naar vermeldingen van Caspar in deze archieven. Vandaag ben ik aan het werk in de bibliotheek van het Nederlands Instituut waar ik wederom een tijdje mag verblijven voor mijn onderzoek en is het dus weer tijd om wat van mijn bevindingen te delen op mijn blog.

De parochiale archieven hier in Rome zijn te consulteren maar het is er niet makkelijk binnenkomen en het is niet eenvoudig navigeren door de verschillende documenten. Ik schreef hier al meerdere stukjes over helemaal aan het begin van mijn blog in de zomer van 2017:

https://casparvanwittel.blog/2017/07/07/het-archief-in/ https://casparvanwittel.blog/2017/07/10/het-archief-in-dl-2/ https://casparvanwittel.blog/2017/07/12/het-archief-in-dl-3/

Ik moet me echt stap voor stap door de documenten heen werken en het is echt monnikenwerk. Omdat je niet weet precies kunt weten waar en hoe je Caspar kunt terugvinden (want welk jaar woonde hij in welke straat en welke straat hoort in welk jaar bij welke parochie en op welk moment werd de lijst samengesteld en hoe werd door de priester of kapelaan van dienst zijn naam geschreven?) moet je veel verschillende documenten inzien. En per document is het ook zoeken omdat de lijsten natuurlijk niet aangeleverd worden op alfabetische volgorde van de bewoners van de parochie! Het ene jaar zijn de lijsten redelijk leesbaar, het andere jaar weer totaal niet. En je weet dus ook nooit zeker of Caspar er wel in voorkomt dus je moet echt alles doorlezen terwijl je vaak dan toch niets vindt. Een speld in een hooiberg dus.

• 

• 

• 

De afgelopen dagen ben ik helaas voor wat betreft Caspar niet veel wijzer geworden, maar heb ik wel een stukje hooiberg kunnen elimineren dus dat scheelt dan maar weer. Leuk bij mijn speurwerk is ook dat je dingen tegenkomt die je niet verwacht. Een van de parochies waarvan ik de Stati d’Anime aan het bekijken was, is die van de San Lorenzo in Damaso op de Piazza della Cancelleria. (De ingang van de kerk werd bij een reconstructie geïncorporeerd in de gevel van de Cancelleria.) In deze parochie waren ze kennelijk gewend veel details te noteren en dat is zeker niet overal het geval. Ook zijn per jaar de totalen vermeld aan het einde van de lijst. In 1678 woonden er in de parochie 5228 mensen, waarvan 3103 mannen en 2125 vrouwen “ d’ogni età”. Of onderverdeeld in 4083 “atti alla Comm.e” (die met Pasen ter communie waren gegaan) en 1145 “non atti”. In datzelfde jaar waren er 1500 huizen (“case a famiglia”) binnen de parochie, woonden er 5 bisschoppen & prelaten, 90 priesters, 10 college- of schoolgaanden en 200 wat wij nu hovelingen zouden noemen. Opvallen in dat jaar: er lagen geen mensen in het ziekenhuis of waren er mensen opgesloten in de gevangenis. Dat was het jaar daarop wel anders: toen waren er 2 zieken en 1 gevangene. Er gingen 10 mensen meer naar school of college en er waren 2 priesters bijgekomen maar er was één bisschop minder. In 1679 werden er in totaal 5071 parochiale inwoners geteld, 2936 mannen en 2135 vrouwen.

Naast dit soort feiten werd er ook veelal zorgvuldig genoteerd wat voor bedrijven er gevestigd waren op de verschillende adressen: “Tabaccaria”, “Scarpinello”, “Pollarolo”, “Hosteria”, “Barberia”, “Drogheria”, “Indoratore”, tot aan de “Cancelleria” zelf aan toe. In die laatste werd ook keurig “Card. Fran.o Barberini” vermeld als de heer des huizes met daarbij zijn leeftijd (82 in 1678 en 83 in 1679).

Het allerleukste stuk echter in de lijsten van deze parochie zijn die van de bewoners van de Piazza Navona. Ik zie dat helemaal voor me dankzij de schilderijen van Caspar van de Piazza Navona zoals die in de collectie van het museum Thyssen-Bornemisza in Madrid. Op de site van het museum kun je dit schilderij bekijken in gigapixel en tot in alle details inzoomen: https://www.museothyssen.org/en/conectathyssen/gigathyssen/piazza-navona-rome

En er zijn zo veel leuke details te zien! Op de tentoonstelling twee jaar geleden stond ik vaak heel lang voor dit werk om deze allemaal aan te wijzen: de was en bloempotten op de balkonnetjes, de kraampjes en alle waren die verkocht worden, de vele verschillende personages en dieren, het familiewapen van de Pamphili’s overal… te veel om op te noemen! Maar mijn favorieten zijn toch wel de boekwinkel links op het schilderij en de pruikenwinkel rechts met in de etalage pruiken in drie verschillende kleuren:

Natuurlijk worden op Piazza Navona de bewoners van Palazzo Pamphili genoemd, maar ook de minder belangrijke bewoners van het plein. Zo is er op iedere pagina van de lijst wel een melding van een “libreria”. Maar wat schetste mijn verbazing: ook de “Bott.a Seg.e di Perucche” wordt genoemd! En zo weet ik dus nu dat de pruikenmaker van Franse afkomst was, op dat moment 32 jaar oud en hier met zijn vrouw woonde die 5 jaar jonger was. Tenminste, in 1678.. Dus zo’n 20 jaar voordat Caspar zijn Piazza Navona schilderde. Het is misschien een te grote stap om te denken dat het om dezelfde pruikenmaker zou moeten gaan, want ten tijde van het schilderij moet hij al 53 zijn geweest en zijn vrouw 48. Maar een leuk idee is het wel 🙂 En dankzij Caspars mooie weergave van het plein kan ik me er in ieder geval een leuk beeld bij schetsen!

Begin maart schreef ik naar aanleiding van Luigi’s sterfdag over zijn jonge jaren als architect. Vandaag, op zijn geboortedag, een vervolg daarop. Zoals ik al schreef moest Luigi het afleggen tegen andere architecten bij de door paus Clemens XII georganiseerde ontwerpwedstrijden voor de gevel van de Sint Jan van Lateranen en de Trevifontein. De paus zag echter wel wat in de jonge architect Vanvitelli en compenseerde hem door hem de opdracht te geven de haven van Ancona uit te breiden. Geen loze tegemoetkoming want Ancona was voor de paus van zowel economisch als politiek belang. Dat hij Luigi dit prestigieuze project opdroeg, moet hebben betekend dat de paus vertrouwen had in Luigi’s technische vaardigheden.

Clemens XII had de stad Ancona op 14 februari 1732 tot vrijhaven verklaard om zo een directe handelsroute open te stellen. De paus kwam uit een handelsfamilie en zag de duidelijke economische voordelen van een zeeroute en eventuele nieuwe handelsverdragen die hierdoor mogelijk werden. Vervolgens wilde de paus de haven van Ancona laten uitbreiden en moderniseren. Het eerste onderdeel van de opdracht was de constructie van een (veld)hospitaal, een lazzaretto. Luigi wilde natuurlijk met een gedegen ontwerp over de brug komen dus hij bezocht de ziekenhuizen van Livorno, Genua en Venetië en bestudeerde een jaar lang havens en havengebouwen. Een hele nauwgezette aanpak die kennelijk typisch was voor Luigi want hij stond in zijn tijd al bekend om zijn methodische en gedetailleerde manier van werken. Grappig genoeg werd dat toen ook gezien als een uiting van zijn ‘Hollandse’ genen.

Nadat hij alle benodigde kennis had opgedaan, kwam Luigi met een ontwerp voor een vijfhoekig hospitaalgebouw wat er uitzag als een vestingwerk en zich bevond op een kunstmatig eiland. De bouw verliep voorspoedig, op 25 april 1733 werd de eerste steen gelegd en eind 1734 waren de buitenmuren en de toegangspoort al gereed. En het jaar erop, in 1735, begon Luigi aan het volgende onderdeel van de opdracht: de bouw van een nieuwe pier aan de oostzijde van de haven, de nuovo braccio.

• 

• 

• 

Om de werkzaamheden in Ancona te bekostigen gebruikte de paus de opbrengsten van een openbare loterij die was verboden onder zijn voorganger Benedictus XIII maar nu weer nieuw leven werd ingeblazen. De inwoners van Ancona waren natuurlijk blij met de lokale vooruitgang en de raad besloot de paus te eren met een plaquette in de haven en een borstbeeld in het Palazzo Publico. Vervolgens kregen ze het idee een standbeeld van Clemens XII te laten oprichten op de nieuwe pier. De paus gaf echter geen toestemming voor de benodigde extra uitgaven. Maar ruim een jaar later kreeg de stad alsnog haar beeld want de paus gaf hen een beeld van hemzelf cadeau dat tot dan toe in de voorhal van de Sint Jan van Lateranen had gestaan.

In het ontwerp van Vanvitelli voor de nieuwe pier was een vuurtoren opgenomen aan het einde van de pier en aan het begin zou een ereboog komen als toegangspoort. Deze Arco Clementino zou bekroond worden met een sculptuur van een gezeten Clemens XII die een zegenend gebaar maakte. Of dit hetzelfde beeld was als datgene wat de paus aan Ancona schonk, is niet duidelijk. De ontwerptekening voor de pier met het beeld op de boog en het echte standbeeld komen sterk overeen, maar het beeld van de paus is nooit op de boog geplaatst. Het zou uiteindelijk terechtkomen op de Piazza del Plebiscito, waar het nog steeds te vinden is.

Inderdaad moest Luigi bij het havenproject al zijn technische capaciteiten aanwenden. Naarmate de pier verder werd uitgebouwd werd het water steeds dieper en Luigi moest overstappen van een paalfundering naar een fundering met caissons. Alhoewel de eerste plaatsing van deze zinkkisten succesvol was, mislukte vervolgens de tweede plaatsing. Hierna werd geen nieuwe fundering meer geplaatst en werd verdere uitbouw van de pier uitgesteld. Het was toen inmiddels al 1738 en Luigi keerde kort daarop terug naar Rome. In februari 1740 overleed Clemens XII en hij werd opgevolgd door een ander paus met andere prioriteiten. Voor Luigi waren het ook niet de makkelijkste jaren want kort daarvoor waren helaas zijn ouders Caspar en Anna overleden. Het zal voor hem fijn zijn geweest terug te kunnen keren naar zijn broer en zus in Rome.