Goltzius’ Mercurius

Vanmiddag ben ik verhuisd naar een andere kamer op het KNIR, van de Voogdkamer naar de Goltziuskamer. Alle kamers op de tweede etage, waar ik verblijf, hebben op één van de muren een grote afbeelding staan en zijn vernoemd naar de maker van het afgebeelde kunstwerk (of in een enkel geval de naam van de afgebeelde groep mensen). Het is mijn eerste keer in de Goltzius-kamer dus ik dacht vandaag ter gelegenheid daarvan een klein uitstapje te maken van het reguliere onderwerp van mijn blogs naar iets anders.

Hendrick Goltzius (1558-1617) was een tekenaar, graveur, uitgever van prenten en in zijn latere jaren ook schilder. Hij werd in zijn eigen tijd al gezien als een belangrijk kunstenaar en had afnemers uit heel Europa. Een van de belangrijkste daarvan was de Habsburgse Rudolf II (1552-1612), keizer van het Heilige Roomse Rijk vanaf 1583 (dat was trouwens ook een zeer interessante man, maar dat voor nu terzijde). Geboren in Duitsland kwam Goltzius al op redelijk jonge leeftijd in 1577 naar Nederland en vestigde zich in Haarlem, waar hij een jaar later zijn eigen drukkerij vestigde. Hij wilde daar graag gravures van hoge kwaliteit produceren, ook om het monopolie van de Antwerpse drukkers te kunnen doorbreken. Goltzius staat vooral bekend om zijn maniëristische gravures en dat waren ook de eerste werken die ik van hem leerde kennen in het eerste jaar van mijn studie Kunstgeschiedenis. Tijdens college kwamen daar meerdere voorbeelden van voorbij zoals de prenten van Icarus (1588) en de Hercules Farnese (ca. 1598). In mijn hoofd is het Hollands Maniërisme ook eeuwig verbonden aan de enorme spierbundels die ik in de prenten van Goltzius zag (de Michelin-mannetjes van hun tijd).

Tegen 1590 wilde Goltzius een langverwachte reis naar Rome ondernemen maar hij was inmiddels zo succesvol in heel Europa dat hij incognito moest reizen. Dat was nog niet zo makkelijk want in zijn kinderjaren was hij bij een brand ernstig verbrand geraakt en zijn rechterhand was daardoor permanent beschadigd. Hij moest tijdens de reis zijn hand dus verbergen om niet herkend te worden. In Rome maakte hij veel tekeningen van klassieke beelden maar maakte hij ook een aantal portretten van eigentijdse kunstenaars in krijt. Terug in Nederland (dit was rond 1600) stapte Goltzius over van de prentkunst naar de schilderkunst. Dat de schilderkunst toentertijd gezien werd als de hoogst haalbare kunstvorm en dus veel prestigieuzer dan de prentkunst, zou hier goed mee te maken kunnen hebben gehad. Uit die tijd komt het werk waar ik de komende weken tegenaan kijk: “Mercurius” (1611). 

De figuur van Mercurius komt uit de klassieke mythologie, hij was beschermer van de kunsten en god van de welsprekendheid. Op dit schilderij wordt hij afgebeeld als de personificatie van de schilderkunst, duidelijk te zien aan de verschillende schilders- en tekenattributen. De gebruikelijke staf van Mercurius met de vleugels lijkt hier ook wel bijna meer een schildersstok. Het meisje dat achter hem staat met de tong uit haar mond moet praatzucht symboliseren. Dit is als een tegenoverstelling van de welsprekendheid bedoeld, net als dat er een tegenstelling zit in het schilderij dat een paar vormt met “Mercurius”, namelijk “Minerva”.

Minerva is de godin van de wetenschap (zie de uil naast haar) maar is ook beschermster van de kunsten. Op het schilderij van Goltzius (dat dus ook uit 1611 is) liggen aan haar voeten verschillende voorwerpen die geassocieerd kunnen worden aan het beoefenen van de kunsten zoals boeken, een map, een pen en koker en een luit. Hier is tegenover het verstand van Minerva de domheid geplaatst, te zien aan de ezel en koning Midas met zijn grote ezelsoren.

Voor wie deze schilderijen wil gaan zien, ze hangen in het Frans Hals Museum in Haarlem. Leuk is wel dat beide goden te zien zijn tegen een wat antiek Romeins aandoende achtergrond dus op die manier is de cirkel weer rond 😉